04 Pseudo-archeologie en het (politieke) misbruik ervan (1)
Over politieke propagandadoelen van pseudoarcheologie
“Periplous” of “reisverslag”
Een reeks over geschiedenis, archeologie, pseudo-archeologie, bronnenonderzoek, mythologie, social media, politieke propaganda, conspiracies en gewoonweg nog meer geschiedenis...
Meer informatie over de reeks 'Periplous' en overzicht van de teksten
Ik ben een enthousiaste volger van enkele youtube-kanalen in verband met “Ancient History”. Er zijn vele uiteenlopende youtube-kanalen met documentaires van verschillende kwaliteit, maar ééntje springt er wel in de goede zin uit en dat is World of Antiquity van Prof. Archeologie David Miano.
Een tweetal maand geleden verscheen er daar een video die ook raakt aan een andere invalshoek op geschiedenis die ik nogal genegen ben, nl de politisering en het misbruik van geschiedenis:
Prof Miano legt ons daar uit op welke wijzen hij geschiedenis ziet gepolitiseerd worden. Hij begint met de vraagstelling waarom we ons zouden interesseren in geschiedenis in de eerste plaats, het gaat immers om “oud nieuws”. Toch raken mensen soms opgewonden als ze erover praten, alsóf ze over politiek aan het praten zijn, misschien omdat dat op een manier wel op hetzelfde neerkomt. Zo kan men een bepaalde theorie of versie van geschiedenis prefereren boven een andere, óm politieke redenen. Daardoor gaat men soms zo ver dat men geschiedenis soms inzet om politieke doelen te bereiken.
Zo merkt Miano persoonlijk hoe mensen heel kwaad kunnen worden wanneer hij suggereert dat een historisch voorval zich misschien niet afspeelde als gedacht. Zelf professor en wetenschappelijk onderzoeker zijnde ziet hij het liefst van al dat geschiedenis niet gebruikt wordt als middel om een politieke agenda te creëren, of om opzettelijk een bepaalde versie van de geschiedenis af te stemmen op een politieke visie. Als wetenschapper tracht hij eerst data te verzamelen zonder een voorkeur, om deze data vervolgens te onderwerpen aan wetenschappelijke studie en om dan pas conclusies te trekken, wat ze ook zijn. Op die manier beïnvloedt ideologie het eindresultaat niet en vermijdt men aan pseudowetenschap te doen.
Niemand is vrij van vooroordelen, soms zijn ze zelfs onbewust, maar men dient z’n best te doen om (zoals ook eerder gesteld in het artikel op deze blog over ‘cargo cult science’ , https://woutermareels.substack.com/p/03-cargo-cult-science) alle data, hypotheses, mogelijke tegenspraak en andere mogelijke verklaringen, kortom het gehele denkproces beschikbaar te maken én door anderen te laten verifiëren.
Dat wordt echter niet gedaan door die mensen die geschiedkundige zaken inzetten om een politiek doel te bereiken. Soms hebben ze geschiedenis wel juist, vaak niet, maar dat is niet zozeer het punt: het gaat om een misbruik omdat de basisaannames reeds foutief zijn. Miano stelt dat er wat geschiedenis betreft eigenlijk maar 2 posities zijn voor hem: die waarbij men de gegevens voor zichzelf laat spreken en die waarbij men aan cherry picking doet om een bepaald doel te bereiken.
Zo geeft hij vier (soms sterk overlappende) doeleinden op waarbij het nuttig is geschiedenis te vervalsen en in te zetten als een soort van propaganda-middel:
om te stellen dat een ras of etniciteit superieur is aan een andere.
Dat kan bijvoorbeeld door te stellen dat men de oudste cultuur was die ergens woonden. Alsof ergens “eerst geweest zijn” je superieur maakt. Soms moet je dan ook stellen dat je verbonden bent aan een belangrijke oude cultuur. Vaak zijn de mensen die hier cherrypickend een versie maken, die ook behorend tot bevolkingsgroepen die in conflict zijn over landrechten, onderdrukking, vetes met andere bevolkingsgroepen. Deze claim van ‘oudheid’ zou hen dan een bevoorrechte positie geven. Andere afstammende volkeren zouden ‘minderwaardig’ zijn. Zo bijvoorbeeld bij ‘hyperdiffusionisme’,1 een denkfout waarbij men aanneemt dat alle belangrijke innovaties gedaan zijn door één centrale, oude, superieure cultuur (de Egyptische, of de Sumerische) en andere culturen zouden, zoals bij een familiestamboom, aftakkingen daarvan zijn. Zou zouden deze innovaties uitgewaaierd zijn naar andere, latere (en impliciet, naargelang het narratief : minderwaardige) culturen. Of het feit dat een bepaalde cultuur ergens in een bepaald gebied woonde en een bepaalde taal sprak, zou hen kunnen bevoordelen in een taalstrijd of een strijd om andere rechten. Echter, (hyper)diffusionisme is een achterhaalde theorie2 en geschiedkundig onderzoek leerde ons inmiddels dat ethnische groepen niet noodzakelijk samenvallen met landsgrenzen of vaste gebieden, en dat zones waar bepaalde talen gesproken worden kunnen overlappen met meerdere of gedeeltelijke ethnische groepen of streken3. DNA-onderzoek heeft geleerd dat volkeren veel meer migreerden dan gedacht, wat soms ook tot hevige controverse leidt, bijvoorbeeld wanneer bleek dat de Amesbury Archer4 “Turkse” voorouders had.
om etnisch nationalisme te promoten
Primordialisme is een theorie die er - verkeerdelijk - van uit gaat dat een volk onveranderlijk qua taal en aard en onbeweeglijk op een bepaalde plaats bestond, sinds de oudheid.5 Dit geeft deze ‘eerstgekomen", dit essentieel aan dat stuk land gebonden volk, voorrechten boven andere ethische bevolkingsgroepen. De etnische identiteiten zijn echter fluïde, soms meervoudig, veranderlijk, overlappend, migratorisch,… echter niet voor nationalisten. Deze houden het graag eenduidig. Al die nuances geven immers meer rechten aan anderen. Zo werd een studie uit 2017 over de genetische banden tussen Minoïers en de Myceners6 aangegrepen om de 4000 jaar lange continuïteit van het Griekse volk mee te onderstrepen. Dat zou hen “de echte bewoners” maken. Miano geeft ook voorbeelden van Hindu-nationalisme dat gebruik maakt van geschiedenisvervalsing waarbij Hindu’s de oorspronkelijke bewoners zouden zijn en alle andere volkeren geen oorsprong zou vinden in India7. Hierbij wordt de Arische invasie uit het noordwesten genegeerd, in de lijn van en sterke antikoloniale houding van sommige Hindu’s (als gevolg van de kolonisatie door de Engelsen).8 Hier staat de antikoloniale houding (die te begrijpen is) in de weg van de constructie van een waarachtig narrartief omdat een deel van de feitelijke geschiedenis opzettelijk genegeerd wordt.
om een claim met betrekking tot land mee te ondersteunen
Ook hier speelt het “wij waren hier eerst”-argument weer een rol. Iets wat z’n oorsprong vindt in de Westerse idee van grondrechten. De geschiedenis wordt dus gebruikt om “historisch eigenaarschap” mee aan te tonen, iets wat vaak gebeurt wanneer een ethnie een stuk land verloren heeft en terug wil claimen. Een bepaald stuk grond wordt dan gezien als eeuwig en onverdeeld behorend aan een natie. Dat ziet men gebeuren in regio’s waar oorlog gevoerd wordt over territorium. Zo bijvoorbeeld in de regio Israël-Palestina. Prof Miano haalt als voorbeeld Netanyahu aan, die claimde dat David het Joodse Rijk gesticht heeft in Jerusalem, 3000 jaar geleden. Abbas stelde daar tegenover dat hun Palestijnse volk afstamt van het Kanaïtische volk, dat daar reeds 3500 jaar geleden woonde en de eerste stad, Jericho, stichte. Of men stelt dat de oorspronkelijke bewoners afstammen van de Jebusieten, de oorspronkelijke stichters van Jerusalem, en een Arabisch volk. Volgens de Bijbel was Jerusalem bewoond door Jebusieten voor het door David veroverd werd. Dus zij waren er eerst en zouden dus meer rechten hebben… Men kijkt ook naar DNA-aanwijzingen, en zo kan men zien dat de Filistijnen, die daar eerst woonden, eigenlijk DNA-markeringen van oudere Griekse en Italische volkeren bevatten, maar volgens Netanyahu is er geen band tussen deze Filistijnse volkeren en de huidige Palestijenen. Zo kan men ver terug gaan naar de geschiedenis. En hoe verder men terug gaat in de geschiedenis, hoe zwakker de link met een huidig volk wordt. Men kan de ethnische en territoriale problemen echter niet oplossen door op deze wijze naar het verleden terug te kijken. Immers, indien we alle volkeren zouden terug verhuizen naar hun oorspronkelijke plekken, zouden we eindeloze verhuizing moeten laten plaats vinden en raakt iedereen ontheemd.
om een cultuuroorlog te proberen winnen.
Miano merkt dat er recentelijk een nieuwe splitsing zichtbaar wordt. Er zijn mensen die het debat tussen academische archeologie en populaire (of eerder alternatieve) archeologie afschilderen als een soort van cultuurstrijd, een strijd tussen links en rechts, waarbij de academische archeologie zou bedreven worden door “links” en de alternatieve archeologie door “rechts”. Voor hem tellen enkel de feiten, maar in de hedendaagse debatten doet men alsof vasthouden aan een bepaald wetenschappelijk feit het product is van een linkse visie, die tegen de rechtse visie is. Men doet alsof feiten geen feiten zijn maar politieke opinies. Terwijl het eigenlijk enkel zou moeten gaan om de feiten voor zichzelf te laten spreken. Feiten en ‘academia’ zou “woke linkse propaganda” zijn. Anderzijds wordt “alternatieve geschiedenis” afgedaan als “rechts”, “racistisch”, “koloniaal”, “mysogien” en draagt men ook bij tot deze polarisatie. Om die reden is het beter om niet te verwijzen naar deze politieke visie en enkel naar de kwestie of een onderzoek integer gedaan werd. Men mag een historische claim niet afwijzen omdat die “woke” lijkt of door racisten kan gebruikt worden, maar men dient deze slechts op zijn waarachtigheid te toetsen, ongeacht hoe die claim politiek kan gebruikt worden. Of een idee nu ‘woke’ of ‘extreemrechts’ bruikbaar is, zegt niets over de waarachtigheid ervan, wel een neutraal onderzoek. Want indien men dit laat meetellen, legitimeert men daarmee direct ook de claims van de tegenpartij dat ze onderdrukt worden.
Zo, dit geeft een basisoverzicht van manieren waarop geschiedenis ingezet kan worden in een politiek debat. Het is zeker de moeite om de hele aflevering te bekijken, aangezien Prof Miano nog meer nuances en voorbeelden toevoegt.
Andere motieven en vormen.
Hier in de bovenstaande bespreking gaat het dan nog puur om politiek gebruik. Er zijn ook nog andere vormen van misbruik waarbij ook duidelijker financiële en persoonlijke belangen meespelen, alsook belangen van nationale trots. Als bijkomende voorbeelden van misbruik van geschiedenis zal ik daarom in nog 2 toekomstige posts de Piramide van Bosnië in Visoko en de Piramide van Gunung Padang in Indonesië willen bespreken.
Nog een andere wijze van het gebruik van pseudowetenschap is breder en vager, minder direct en beoogt het systematisch verspreiden van het narratief dat men onderzoekers, de overheid, geschiedenkundigen, politiekers,… niet mag vertrouwen want ze zouden foute informatie verspreiden, ons manipuleren met leugens… Dat wantrouwen maakt volgers vervolgens makkelijker vatbaar voor de “alternatieve waarheden” die hen aangeboden worden door bronnen die dan wel te vertrouwen zouden zijn… al zijn dat vaak spreekpoppen van mensen met een politieke agenda, soms zelfs zonder dat ze het weten. Dat gaat dan nog om ‘kleine’ influencers die proberen clicks te sprokkelen door populaire zaken te herposten en uiteindelijk slaaf zijn van algoritmes. Daarbij herposten ze ongeacht wat dat op dat moment aanslaat.
Maar er zijn ook andere spelers op het net. Zo zijn er hele clickfarms die honderden accounts besturen en zaken herposten, liken, … om zo een bericht te promoten binnen de algoritmes waardoor het stijgt in populariteit en daardoor nóg meer verspreid wordt.
Ook op X, Facebook, Instagram, etc zijn dergelijke bot-systemen actief. Voeg dan nog generatieve AI toe en de kans dat je op X eigenlijk met een bot aan het debatteren bent in plaats van een echte mens neemt ontzagwekkend toe…9 In het meest optimistische geval zijn ze gewoon bezig met like farming10 en rage farming11 of rage baiting12 om zo inkomsten te vergaren, in een duisterder scenario helpen ze manipulatieve boodschappen viraal gaan met verstrekkende gevolgen.
Verstrekkende gevolgen van rage baiting & farming
Zoals bijvoorbeeld in Myanmar. Facebook en andere platformen versterken berichten die hevige respons krijgen, en op het internet is er geen andere emotie die, eens uitgelokt, zoveel respons teweegbrengt dan woede. Met die bedoeling worden er dan ook berichten gemaakt die de bedoeling hebben je kwade reactie te ‘ontvangen’.13 Foute info is daar uiterst geschikt voor… En zelfs als blijkt dat het bericht in se fout is, dan zeggen mensen vaak “dat klopt misschien niet, maar het gevoel klopt wel en dit was toevallig een slecht gekozen illustratie”. Eens de leugen gelanceerd is, raakt ze nooit meer gecontained. En zo wordt haat viraal. In Myanmar is dit ontspoord en mondde dit uit in een ware genocide.
Media- en overheidsonderzoeken in het kielzog van de onthullingen van Facebook-klokkenluider Frances Haugen en het Facebook-lek van 2021 geven inzicht in de rol die verschillende algoritmes spelen bij het kweken van verontwaardiging voor winst door het verspreiden van verdeeldheid, samenzweringstheorieën en sektarische haat die naar verluidt kan bijdragen aan echt geweld. Een zeer bekritiseerd voorbeeld was toen Facebook, met meer dan 25 miljoen accounts in Myanmar, verzuimde toezicht te houden op haatzaaiende posts gericht tegen de Rohingya-moslimminderheid in Myanmar die naar verluidt de genocide op de Rohingya's mogelijk maakten. In 2021 werd namens Rohingya-vluchtelingen een collectieve rechtszaak ter waarde van 173 miljard dollar aangespannen tegen Meta Platforms Inc. (de nieuwe naam van Facebook) waarin werd beweerd dat de “algoritmen van Facebook haatzaaiende uitingen versterkten”.14
Hier stopt het Myanmar-verhaal spijtig genoeg niet. Momenteel zijn er in het leger in Myanmar mensen hevig in de weer met het maken van propagandistische geschiedenis-vervalsing met als doel de genocide te legitimeren. Daarbij worden foto’s van vluchtelingen uit geheel andere tijdperken en werelddelen gebruikt om een alternatief verhaal te creëren. Hieronder enkele beelden uit het artikel uit The Guardian15 hierover.
Tot binnenkort !
Storey, A. A., & Jones, T. L. (2011). Diffusionism in Archaeological Theory. Polynesians in America: pre-Columbian contacts with the New World, 7-24. https://www.academia.edu/download/31268237/Storey_and_Jones_Diffusion.pdf
Harris, R., & Rampton, B. (Eds.). (2003). The language, ethnicity and race reader. London, England: Routledge. https://books.google.be/books?id=5vypLU22NJYC
https://www.wessexarch.co.uk/our-work/amesbury-archer
Andrew Fitzpatrick et al. (2022), Family ties: deciphering the DNA of the Amesbury Archer and the Companion. Current Archaeology Jan 31, 2022 - https://the-past.com/feature/family-ties-deciphering-the-dna-of-the-amesbury-archer-and-the-companion/
Fitzpatrick A. (2009), In his hands and in his head: The Amesbury Archer as a metalworker, In: Bronze Age Connections. Cultural Contact in Prehistoric Europe, Edited by Peter Clark, Oxbow Books. p176-188 https://www.academia.edu/5801021/The_Amesbury_Archer_as_a_Metalworker
Linz, J. J. (2020). From primordialism to nationalism. In New nationalisms of the developed West (pp. 203-253). Routledge. https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9781003008453-13/primordialism-nationalism-juan-linz
Lazaridis, I., Mittnik, A., Patterson, N., Mallick, S., Rohland, N., Pfrengle, S., ... & Stamatoyannopoulos, G. (2017). Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans. Nature, 548(7666), 214-218. https://www.nature.com/articles/nature23310
Bergunder, M. (2004). Contested past: Anti-Brahmanical and Hindu nationalist reconstructions of Indian prehistory. Historiographia Linguistica, 31(1), 59-104. https://www.jbe-platform.com/content/journals/10.1075/hl.31.1.05ber
Varshney, A., Ayyangar, S., & Swaminathan, S. (2021). Populism and Hindu nationalism in India. Studies in Comparative International Development, 56(2), 197-222. https://link.springer.com/article/10.1007/s12116-021-09335-8