14 Halloween special
Ancient Greek Horror Stories.
“Periplous” of “reisverslag”
Een reeks over geschiedenis, archeologie, pseudo-archeologie, bronnenonderzoek, mythologie, social media, politieke propaganda, conspiracies en gewoonweg nog meer geschiedenis...
Meer informatie over de reeks 'Periplous' en overzicht van de teksten
De klassieke Griekse mythologie zit vol met allerlei vreemde en verontrustende verhalen, met duistere thema’s zoals moord, kannibalisme, incest, verkrachting, beestachtige handelingen, kindermoord, broedermoord, (zelf)kannibalisme en verminking. Hier volgen, om wat in tune te blijven met de Halloween-sfeer, enkele van de meest huiveringwekkende verhalen van de Antieke Grieken.
Atreus en Thyestes
Een kanshebber voor de titel van de most disturbing story is dat van Atreus en Thyestes, een wraaktragedie (oa bekend als Thyestes1 van Seneca de jongere2 uit 62n.Chr.) vol broedermoord, overspel, kannibalisme, incestueuze verkrachting, poging tot infanticide en moorddadige wraakneming.
Pelops en Hippodameia zijn de ouders van Thyestes. Ze werden echter vervloekt door Myrtilus, een dienaar van koning Oenomaus, de vader van Hippodamia. Myrtilus werd het recht op Hippodamia's maagdelijkheid en de helft van Pelops' koninkrijk beloofd, maar Pelops weigerde hem beide, wat ergens wel te begrijpen valt, en doodde hem door hem in zee te gooien. Met zijn stervende zucht vervloekte Myrtilus hun hele bloedlijn, alvorens hij verzwolgen werd door de golven. Dit is waar Thyestes en Atreus als kinderen van Pelops en Hippodameia in het spel komen, als volgende in de nu vervloekte bloedlijn. Op aandringen van hun moeder Hippodameia vermoordden ze hun eigen halfbroer Chrysippos - why? om zoals in Game of Thrones Queen-Mother te kunnen zijn en dan verdwijnt die zoon van die andere vrouw van de koning best van de scène - en werden ze door hun vader verbannen uit hun thuisstad Olympia. Ze vluchtten naar de stad Mycene. Helaas gaat het bloed waar het niet kruipen kan.
Eurystheus, de koning van Mycene, was op oorlogspad, dus in zijn afwezigheid namen de broers de stad in en Atreus riep zichzelf uit tot koning. Mensen waren nogal volgzaam toen, blijkbaar…
Als nieuwe koning van Mycene zwoer Atreus dat hij zijn beste lam aan Artemis zou offeren. Toen hij zijn kudde doorzocht op zoek naar het perfecte lam, ontdekte hij een lam met een gouden vacht. Atreus offerde het lam aan Artemis, vilde het en vertrouwde de gouden vacht (ook bekend als het gouden of gulden vlies uit het verhaal van Jason en de Argonauten3) toe aan zijn vrouw Aërope.
Atreus wist echter niet dat Aërope in het geheim seks had met zijn broer Thyestes. Aërope gaf de gouden vacht aan Thyestes. Thyestes overtuigde Atreus om te zweren dat degene die het gouden vlies bezat koning zou worden. Atreus, die geloofde dat het gouden vlies veilig van hem was, stemde hiermee in. Toen liet Thyestes Atreus zien dat hij het gouden lam had. Volgens Atreus' eigen besluit betekende dit dat Thyestes koning was. Atreus dacht bij zichzelf: “Dit is niet leuk,” en was vastbesloten om zijn troon terug te krijgen, dus zocht hij de hulp van de goden. Op advies van Hermes haalde Atreus Thyestes over om te zweren dat hij Atreus alleen koning zou maken als de zon aan de hemel achteruit zou gaan. Zeus liet de zon achteruit bewegen en dwong Thyestes het koninkrijk aan zijn broer terug te geven.
Toen hij zijn koninkrijk terugkreeg, begon Atreus met de uitvoering van een uitgebreid plan om wraak te nemen op Thyestes omdat deze zijn vrouw had verleid. Thyestes had twee zonen en een dochter. Atreus vermoordde beide zonen van Thyestes (die, ter herinnering, Atreus' eigen neven waren). Atreus hakte de hoofden en handen van de jongens af. Daarna slachtte hij ze af en kookte hun vlees.
Atreus serveerde het vlees van Thyestes' eigen zonen aan Thyestes zonder hem te vertellen waar het vlees dat hij at vandaan kwam. Thyestes at de hele maaltijd - die aanzienlijk groot moet geweest zijn, waar stak die dat? - en genoot ervan naar verluid. Toen Thyestes klaar was met eten, haalde Atreus de hoofden en handen van zijn zonen tevoorschijn en onthulde hem de ware aard van het feestmaal dat hij zojuist had gegeten.
Thyestes walgde en gruwde. Atreus verbande Thyestes voor altijd uit de stad Mycene - je stelt je voor dat hij al wurgend voorkruipt - en dwong hem om in het buitenland rond te dwalen. Je zou voor minder, niet? Thyestes ging natuurlijk ook weer over de rooie en zwoer wraak te nemen op Atreus, al was het het laatste wat hij zou doen. Een orakel vertelde Thyestes dat als hij zijn eigen dochter Pelopia zwanger zou maken, hun zoon Atreus zou doden.
Thyestes kwam vermomd naar zijn eigen dochter en verkrachtte haar op brute wijze. Pelopia raakte zwanger van haar vaders zoon en beviel. Walgend en beschaamd liet Pelopia haar zoon achter in de wildernis om te sterven. Een herder vond hem echter en bracht hem naar Atreus. Atreus kende de ware afkomst van de jongen niet, voedde hem op als zijn eigen zoon en noemde hem Aigisthos. Hier lijkt het verhaal wat op de Oedipus-mythe4 (5de eeuw v.Chr. ) waarin een herder de opdracht kreeg Oedipus in de wildernis achter te laten met doorgesneden achillespezen (oedipus = mankepoot) omdat z’n vader Laois door een voorspelling van het Orakel van Delphi vreesde dat Oedipus hem zou doden. Oedipus werd door de herder echter niet in de wildernis achtergelaten maar naar een andere koning gebracht om daar op te groeien en vervolgens z’n eigen vader te doden zonder te weten dat het z’n vader was.
Terug naar Thyestes en Atreus. Toen Aigisthos volwassen was, vertelde Thyestes hem over zijn ware afkomst. Aigisthos vermoordde Atreus onmiddellijk en Thyestes riep zichzelf uit tot koning. Toen keerden de zonen van Atreus, Agamemnon en Menelaos, die in Sparta woonden, terug naar Mycene. Ze wierpen Thyestes van de troon en doodden hem. Agamemnon riep zichzelf vervolgens uit tot koning. De wraak van Myrtilus, de vloek van het eeuwige bloedvergieten in eindeloze wraak en weerwraak waarbij alle middelen goed zijn, écht alle middelen…
Gulzigheid wordt bestraft : Erysichthon van Thessalië
Het verhaal van Erysichthon wordt verteld in Hymne 6 aan Demeter5 van de Griekse dichter Kallimachos van Kyrene6 (die leefde ca. 305 - ca. 240 voor Christus) en in Boek Acht7 van het lange verhalende gedicht Metamorfosen8, dat rond 8 na Christus in het Latijn werd gecomponeerd door de Romeinse dichter Publius Ovidius Naso in het kort bekend als gewoon Ovidius9 (leefde 43 voor Christus - ca. 18 na Christus).
Volgens het verhaal was Erysichthon een extreem hebzuchtige en rijke koning die heerste over het koninkrijk Thessalia in het noorden van centraal Griekenland. Hij beval zijn mannen om alle bomen in een bos dat heilig was voor de godin Demeter om te hakken zodat hij een nieuwe feestzaal kon bouwen. Zijn mannen hakten alle bomen om behalve één grote oude eik, die versierd was met votiefkransen die elk een gebed voorstelden dat Demeter had toegestaan.
Toen hij zag dat zijn mannen de boom niet wilden omhakken, pakte Erysichthon een bijl en hakte de boom zelf om. Toevallig woonde in de boom een dryade, die stierf toen de boom werd omgehakt. De dryade riep met haar stervende adem tot Demeter om haar onrechtmatige dood te wreken.
Demeter strafte Erysichthon voor het omhakken van de boom door Limos, de goddelijke personificatie van uithongering, naar Erysichthon's buik te sturen. Door de aanwezigheid van Limos werd Erysichthon getroffen door een vreselijke, niet aflatende, ondraaglijke honger.
Erysichthon at en at en at, maar hoeveel hij ook at, hij kon nooit vol zitten. Sterker nog, hoe meer hij at, hoe hongeriger hij werd. Erysichthon verkocht al zijn bezittingen om meer voedsel te kopen zodat hij meer kon eten. Hij verkocht zijn goud, zijn juwelen, zijn paleis en alles wat hij had, maar het was nog steeds niet genoeg. Hij had zo'n honger dat hij zijn eigen dochter Mestra als slaaf verkocht, zodat hij met het geld dat hij van de verkoop van haar kreeg meer eten voor zichzelf kon kopen.
Maar zelfs dat was niet genoeg om Erysichthons onbedwingbare honger te stillen. Hij had meer nodig, maar hij had niets meer, dus begon hij zijn eigen vlees te verslinden. Hij begon met zijn armen en benen en bleef maar eten tot hij een afschuwelijke en bloederige dood stierf, alleen en in bittere armoede. Gulzigheid bestraft…
Een vreselijke dood
Koning Priamos was de koning van Troje, de stad die in Homeros’ Ilias belegerd werd door het leger van de Grieken.
Tijdens de glorieuze inname van Troje, waar de helden zich als gladiatoren in een arena van bloed en tranen bewegen, wordt Priamos, de eens zo trotse koning, op een bijzonder gruwelijke manier om het leven gebracht door de onverbiddelijke Neoptolemus, de zoon van Achilles. In het tweede boek van Vergilius' Aeneis10 wordt deze afschuwelijke scène met een bijna poëtische precisie beschreven. Neoptolemus, die zich als een echte schurk gedraagt, vermoordt eerst Priamos' zoon Polites, die wanhopig probeert te ontsnappen naar het altaar van Zeus, alsof dat hem enige bescherming kan bieden. Maar nee, de oude koning kan alleen maar toekijken, terwijl hij Neoptolemus berispt en een speer naar hem gooit, die met een schamper geluid het schild van de jonge held raakt, als een zwak schot in een slecht geregisseerde film. Vervolgens sleurt Neoptolemus de verslagen koning naar het altaar, waar hij hem met dezelfde koelbloedigheid als een slager zijn laatste adem laat uitblazen.
Maar wacht, de kunst van de dood is niet beperkt tot de epische poëzie van Vergilius; sommige Griekse vazen bieden een alternatieve, bijna groteske interpretatie van deze fatale ontmoeting. In deze bizarre versie van de tragedie wordt Priamos, en volgens mij is dat een van de vreselijkste manieren om te sterven, niet alleen gedood door de hand van Neoptolemus, maar letterlijk doodgeknuppeld met het lijk van zijn eigen kleinzoon, Astyanax.
Een stapje verder. Voorbij de dood…
In het Ephesische verhaal van Anthia en Habrocomes11 , geschreven door Xenophon van Efeze12, volgen we de jonge geliefden Anthia en Habrokomes. Zij komen uit welgestelde families in Efeze, en hun verhaal begint als Eros, de Griekse god van de liefde, Habrokomes straft voor zijn arrogantie door hem verliefd te laten worden op Anthia. Beiden worden bevangen door de liefdesbetovering en kwijnen weg, de families maken zich zorgen en gaan ten rade bij een orakel in Kolophon. Het orakel van Apollo aldaar geeft beide families hetzelfde antwoord in de vorm van een gedicht, waarin wordt voorspeld dat hun respectievelijke kinderen te maken zullen krijgen met “verschrikkelijk lijden en kwellingen”, waaronder een reis over zee, gevangenschap door piraten, graftombes en vuur, maar nadat ze deze dingen hebben doorstaan, zullen ze uiteindelijk het geluk vinden.
Hoewel hun ouders hen snel proberen te laten huwen in Egypte (per boot over zee) in de hoop het lot voor te zijn, blijven de geliefden niet samen; op hun reis worden ze namelijk overvallen door Fenicische piraten die hen ontvoeren en van elkaar scheiden.
Vanaf dat moment ondergaan Anthia en Habrokomes een reeks dramatische avonturen, inclusief scheepsbreuken, gevangenschap en misverstanden die hen keer op keer uit elkaar houden. Beide geliefden moeten hun vastberadenheid en liefde voor elkaar bewijzen door ontberingen te doorstaan en gevaarlijke situaties te overleven. Tijdens hun omzwervingen komen ze in diverse culturen en vreemde omstandigheden terecht, waarbij de invloed van Eros telkens weer voelbaar is.
Het meest verontrustende deel van het verhaal komt naar voren wanneer Habrokomes in Sicilië een oude visser genaamd Aigialeus ontmoet. Aigialeus vertelt Habrokomes over zijn liefde voor Thelxinoë, een vrouw met wie hij uit Sparta is gevlucht om bij elkaar te kunnen zijn. Wat begint als een ontroerend verhaal over toewijding, krijgt een onverwachte wending wanneer Aigialeus onthult dat zijn geliefde inmiddels is overleden, maar dat hij haar lichaam niet heeft begraven. In plaats daarvan heeft hij Thelxinoë’s lichaam gebalsemd, zodat hij nog altijd bij haar kan blijven en haar gezelschap kan zoeken wanneer hij dat wil. Hij eet, slaapt en leeft met haar alsof ze nog bij hem is, wat voor sommigen nog verontrustender is, is dat dit voor Habrokomes als een bijzonder voorbeeld van ware liefde wordt gepresenteerd, in plaats van iets dat afschuw oproept. Want eigenlijk gaat dit over necrofilie, letterlijk, het “houden van een lijk”, hier in een dubbele betekenis weliswaar: beminnen en behouden tegelijk.
De scène illustreert de mate waarin Eros, ofwel hartstochtelijke liefde, mensen kan verblinden en hen tot verstoorde en extreme handelingen kan aanzetten in een poging voorbij Thanatos te kunnen grijpen. De oude Grieken kenden het idee van miasma, of rituele besmetting door contact met een dode, en beschouwden het laten liggen van een lichaam zonder begrafenis als een ernstige misdaad tegen de goden. Toch zien we hier geen afkeer in de reactie van Habrokomes, wat impliceert dat eros hier voor hem, in dit verhaal, bóven de traditioneel geldende waarden en rituelen uit wordt verheven. Liefde die grijpt voorbij de dood…
De boodschap van Xenophon kan misschien op meerdere manieren geïnterpreteerd worden. Enkele pogingen. Mogelijk probeert hij te laten zien dat liefde sterker is dan de dood, of wil hij waarschuwen voor de gevaarlijke invloed die eros kan hebben op de menselijke geest. Of het verhaal bedoeld is als een waarschuwend voorbeeld of een uiting van bewondering voor onsterfelijke liefde, blijft onduidelijk, maar het resultaat is een van de meest intrigerende en verontrustende passages in de oude Griekse literatuur.